Studia i opracowania ogólne z dziejów sztuki polskiej w Polsce i na świecie
Charakter podsumowania moich dotychczasowych badań nad sztuką polską na emigracji ma tom studiów pt. Sztuka w poczekalni. Studia z dziejów plastyki polskiej na emigracji 1939-1989, Toruń 2012 (Wydawnictwo Naukowe UMK), ss. 423, il. 206. Jest on naturalną konsekwencją mojej ponad dwudziestoletniej pracy badawczej i publikacyjnej z zakresu sztuki polskiej na emigracji po II wojnie światowej i opublikowana została z potrzeby zebrania w jednym wydawnictwie opracowań rozproszonych w publikacjach zbiorowych i periodykach. W książce znalazły się teksty kreślące szeroką panoramą ciągle mało znanego w Polsce, bogatego dorobku artystycznego polskiej plastyki powstałej w Wielkiej Brytanii w latach 1939-1989.
Publikacja zawiera zbiór naukowych studiów dotyczących zjawisk artystycznych w zakresie przede wszystkim malarstwa i rzeźby. Otwiera ją opracowanie ukazujące stan rozpoznania polskiego środowiska artystycznego w Wielkiej Brytanii, od wybuchu II wojny światowej do 1989 r., zatytułowane Pół wieku (po)za granicami polskiej kultury i sztuki. Polscy artyści w Wielkiej Brytanii 1939-1989. Stan badań. Obraz formowania się środowiska artystycznego w 2. Korpusie generała Andersa przedstawiono w tekście Twórczość plastyczna żołnierzy-artystów Władysława Andersa 1942-1949. Głównemu organizatorowi, opiekunowi i mentorowi polskich malarzy na emigracji, Marianowi Bohuszowi-Szyszce, poświęcony został rozdział Mariana Bohusza-Szyszki obrazy Nadziei. Pamięci i tęsknocie za pozostawioną ziemią rodzinną i obrazami kraju dzieciństwa i młodości, wyrażanym w dziełach plastycznych, dotyczy opracowanie Obraz nie tylko ziemi rodzinnej w twórczości artystów polskiego Londynu. W ścisłym związku z powrotami do polskich korzeni, pozostają liczne przedstawienia religijne i sakralne w działalności plastyków polskich w Anglii, którym dedykowane jest kolejne studium Polska sztuka religijna w Wielkiej Brytanii po II wojnie światowej. Między innymi wątki i tematy religijne, stanowiły inspiracje dla licznej grupy dzieł malarskich Marka Żuławskiego, któremu poświęcony został kolejny tekst Znany nieznany – Marek Żuławski 1908-1985. W stulecie urodzin. Znany-nieznany w polskiej historii sztuki pozostaje również Adam Kossowski, autor ceramicznej kompozycji o tematyce historycznej na budynku Civic Centre w Londynie. O niej traktuje rozdział Old Kent Road. Adama Kossowskiego podróż przed dwadzieścia stuleci brytyjskiej historii. Kolejne opracowanie „Dwa światy” – jedna sztuka. Pomiędzy PRL-em a niezłomnym Londynem w galerii Mateusza Grabowskiego 1959-1975, obejmuje działalność wystawienniczą Grabowski Gallery. Wiąże się z nim treść ostatniego tekstu Polskie galerie sztuki w Londynie w oczach brytyjskiej i polskiej krytyki artystycznej. Zamiast zakończenia, książkę zamyka wywiad ze Stanisławem Frenklem zatytułowany „Odpowiedzi nie otrzymałem...”. Ostatni wywiad ze Stanisławem Frenklem z Londynu. Publikacja, ze względu na obszar tematyczny poruszanych zagadnień, stanowi bazę dla dalszych szczegółowych badań w zakresie plastyki polskiej powstałej w Anglii po II wojnie światowej. Ukazuje szereg zjawisk artystycznych i plejadę nazwisk polskich malarzy, rzeźbiarzy i grafików, spośród których jedynie nieliczni doczekali się monograficznych opracowań. Wielu natomiast czeka na naukowe opracowania, a w konsekwencji przywrócenie ich dorobku i należnego miejsce w dziejach dwudziestowiecznej historii sztuki polskiej.
Zasygnalizowane w tomie studiów Sztuka w poczekalni, zagadnienia edukacji artystycznej, a następnie szczegółowe badania w archiwach (zwłaszcza w Rzymie, a także w Bejrucie i Londynie), dotyczące twórczości plastycznej żołnierzy 2 Korpusu, ujawniły nieznany do tej pory - bogaty w dzieła i wydarzenia, artystyczny fenomen w łonie Armii generała Władysława – tj. bogatą twórczość plastyczną, która powstawała w szeregach wojska polskiego już od okresu niewoli sowieckiej, a o której do tej pory (z racji na brak wcześniejszych rozpoznań źródłowych) polska literatura przedmiotu nie wspominała.
Książka Artyści Andersa. Continuità e novità, opublikowana w 2013 r., obejmuje ramy czasowe od wyjścia Polskich Sił Zbrojnych (zwanych Armią Andersa) w 1942 r. z terenów ówczesnego ZSRR aż po rok 1949, w którym to (po wcześniejszym rozwiązaniu, w lipcu 1948 r. Polskiego Komitetu Przysposobienia i Rozmieszczenia) zakończyła się rzeczywista opieka generała Władysława Andersa nad uratowanymi polskimi żołnierzami-artystami, i w którym to roku mieszkający już wówczas na ziemi brytyjskiej, polscy plastycy powołali do życia w Londynie awangardową grupę artystyczną pod nazwą grupa 49. Licząca 533 strony publikacja, prezentuje po raz pierwszy nieznane w polskiej literaturze zjawisko szerokiej palety działań artystycznych, edukacyjnych i wystawienniczych, jakie miały miejsce w ramach 2 Korpusu. W opracowaniu pojawia się, nierozpoznana przez minione siedemdziesiąt lat, grupa w większości zapomnianych (wyprowadzonych w książce z cienia) w polskiej historii sztuki artystów, którzy - niezależnie od wojskowych rygorów oraz nienaturalnych dla twórczości plastycznej warunków i okoliczności, w szeregach 2 Korpusu - znaleźli warunki rozwojowe w postaci organizacji wystaw, pomocy materialnej, grup i stowarzyszeń artystycznych, a nawet samodzielnych szkół malarskich i indywidualnych pracowni artystycznych. Większość z nich, po wyjściu z „nieludzkiej ziemi”, tworzyła w krajach Lewantu podwaliny ruchu wystawienniczego i pierwszych związków artystycznych, a organizowane w krajach Bliskiego i Środkowego Wschodu, tuż po opuszczeniu ZSRR, prezentacje polskiej sztuki (które w tekście publikacji pojawiają się również w większości po raz pierwszy w polskiej literaturze przedmiotu), świadczyły o żywotności i wysokim poziomie malarstwa polskiego i spełniały niebagatelną rolę propagandową w krajach postoju polskiego wojska, czego dowodem są setki drukowanych recenzji, krytyk, relacji i sprawozdań poświęconych współczesnej sztuce polskiej publikowanych w ówczesnej prasie angielskiej, francuskiej, arabskiej i hebrajskiej, mówiących o nierozerwalnym i istotnym (niezależnie od trwającej w Polsce wojny i rozproszenia Polaków) związku sztuki i kultury polskiej z kulturą Zachodu.
W książce, kapitalnymi - jak się wydaje dla dalszych badań nad polską sztuką na emigracji, są dwa ważne - nieopracowane wcześniej w literaturze problemy: 1. edukacja artystyczna polskich żołnierzy w zakresie sztuk plastycznych, którą Polacy podejmowali już w Bejrucie od 1942 r., a następnie kontynuowali ją w latach 1945-1946 we Włoszech i w Wielkiej Brytanii w latach 1947-1949. Warunkowała ona uprawiane w powojennej twórczości Polaków osiadłych w większości w Wielkiej Brytanii, ukierunkowania i wybory stylistyczne malarskich wypowiedzi; 2. nieznana wcześniej (z racji na nierozpoznane do 2013 r. materiały archiwalne, dokumentacyjne i ikonograficzne w Rzymie), a ukazana w nowym świetle - sylwetka artystyczna Józefa Jaremy i jego działalność organizacyjno-wystawiennicza. Ten przedwojenny członek Komitetu Paryskiego, był głównym animatorem polskiego życia artystycznego zarówno na Bliskim i Środkowych Wschodzie (od 1941 r.), jak i we Włoszech w latach 1944-1950. W ten sposób w książce odtworzony został ważny dla dziejów sztuki polskiej i europejskiej udział Polaków w kreowaniu powojennego życia artystycznego w Italii, weryfikujący m.in. dotychczasowe opinie włoskich historyków sztuki o rzymskim Art Clubie i roli w jego powstaniu Józefa Jaremu. Do tej pory, włoska literatura za twórcę Art Club-u uznawała futurystę Enrico Prampoliniego (m.in. opinie Giorgio di Genova), marginalizując w dużej mierze kapitalną rolę Polaka w powstaniu tego międzynarodowego stowarzyszenia artystów. W wyniku przeprowadzonych przeze mnie w ostatnich latach przez publikacją książki, badań rzymskich i odnalezieniu materiałów archiwalnych we włoskich kolekcjach prywatnych i zbiorach archiwalnych, możliwe było spojrzenie na dokonania Józefa Jaremy, tak z perspektywy włoskiej jak i polskiej. Nader pomocne w wyprowadzeniu z cienia, tej ważnej dla sztuki polskiej osobowości, miały wspomnienia i wywiady z nielicznymi (żyjącymi jeszcze poza Polską) artystami-wygnańcami, którzy nadal obecni są w artystycznych środowiskach nowych ojczyzn (Ryszard Demel, Jan Wojciech Osęki-Nowicki [Gianni Novischi], Janina Baranowska). Bezcenne dla niniejszego opracowania były robocze spotkania i rozmowy ze zmarłą w 2012 r. Gemmą Riccardi, przyjaciółką Gino Severiniego, Nino Franchiny i Józefa Jaremy, które przeprowadziłem w rzymskiej pracowni Gino Severiniego na Via Margutta 51 (a którą to pracownię do lipca 2012 r. zajmowała G. Riccardi). Rzymska artystka o polskich korzeniach, była ostatnim świadkiem i czynną uczestniczką powojennego środowiska bohemy artystycznej powojennej stolicy Włoch. Z jej pomocą mogłem odtworzyć nieznane fakty z życia artystycznego Polaków nad Tybrem na przełomie lat 40. i 50. XX w., oraz z właściwej perspektywy spojrzeć na ich rzymski dorobek artystyczny. Tuż po drugiej wojnie światowej, w pracowniach artystycznych i w galeriach przy Via Margutta i Via del Babuino oraz w Circolo Artistico Internazionale, Art Clubie oraz w rzymskim klubie artystyczno-literackim Age d’Or, polscy artyści i studenci (którzy pod koniec 1946 r. w większości wyjechali z Andersem do Wielkiej Brytanii) spotykali się zarówno z mistrzami sztuki włoskiej, jak i licznie wówczas przebywającymi w Rzymie artystami z innych krajów europejskich.
Polscy artyści w Libanie 1942-1952, Bejrut 2013 (wydanie w j. polskim, angielskim i francuskim). Publikacja obejmuje dzieje formowania się polskiego środowiska artystycznego na terenie Libanu w latach 1942-1952. W uczelniach Bejrutu - stolicy, młodego wówczas państwa, studiowało około czterystu polskich studentów, z których prawie połowa uzyskała dyplomy ukończenia wyższych uczelni w różnych dyscyplinach nauki, w tym w bejruckiej Akademii Sztuk Pięknych - ALBA. W opracowaniu ukazano dorobek plastyczny, tworzącej wówczas na Bliskim i Środkowym Wschodzie grupy około czterdziestu polskich artystów (wywodzących się w większości z Armii Polskiej na Wschodzie oraz 2 Korpusu), takich jak: Bolesław Baake, Zofia Bobrowska, Maria Chmurzyna, Alicja Drwęska, Stefan Felsztyński, Stanisław Frenkiel, Józef Galuba, Irena Gołębiowska-Teska (Tesco), Jadwiga Gondek, Danuta Guszczyk, Anna Herse, Teresa Heydel, Władysław Jakowlew, Zbigniew Jaszczołt, Zbigniew Jewasiński, Maryla (Marylenka) Joczówna, Maryla Karolewska, Zbigniew Kasiński, Zbigniew Kesler, Gertruda Kościałkowska, Zbigniew Lewicki, Mary Litauer-Schneider, Antoni Markowski, Zygmunta Mazur (Sigililla), Barbara Pakosz, Piotr Pawluczuk, Maria Pukowska, Zofia Romerowa, Siedlanowski, Michał Solanik, Barbara Stankiewicz, Genowefa Staroń, Olgierd Stepan, Barbara Terlikiewicz, Helena Waszczuk, Jadwiga Wieczerzyńska, Małgorzata Wróblewska i Maria Zeman. Dzięki odtworzonej, na podstawie źródeł archiwalnych - geografii inicjatyw artystycznych, a szczególnie organizowanych w tytułowej dekadzie (zarówno w Bejrucie - jak też poza granicami Libanu) wystaw i prezentacji dzieł plastycznych autorstwa Polaków (o różnym wówczas stopniu przygotowania i praktyki w zakresie sztuk plastycznych), publikacja rysuje obraz osiągnięć artystycznych polskich studentów i artystów-żołnierzy, którzy zasadniczo nastawieni byli w swojej malarskiej i rysunkowej działalności plastycznej na poszukiwanie ekspresji postimpresjonistycznej. W publikacji omówiono także akademicką aktywność Polaków w klasach rysunku, grafiki i rzeźby Akademii Sztuk Pięknych w Bejrucie oraz działalność Polskiej Szkoły Malarstwa i Rysunku w Bejrucie, prowadzonej przez Bolesława Baakę.
Art of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland & Republic of Ireland in 20th–21st Centuries and Polish–British & Irish Art Relation, pod red. A. Geron, J. Malinowskiego I J.W. Sienkiewicza, Toruń 2015.
Art of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland & the Republic of Ireland in 20th–21st Centuries and Polish–British & Irish Art Relations is the fifth volume of Studies on Modern Art and a first book of this kind in Poland. The volume presents research on British and Irish art conducted mainly by Polish scholars. So far, the research on British art in the 20th century – in comparison to the research on modern French, German, Russian, Italian and American art – has been taken up only sporadically. The greatest number of Polish publications have concerned post-war British art, while there is almost no publication devoted to interwar art. No research on Irish art has been conducted so far. Thus, the studies on modern Irish art seem to be an important novelty. The widest range of previous interests has concerned the art of the Polish emigration circle since World War II. Like Polish artistic colonies in Rome in the 19th century, in Munich in the second half of the 19th century, and in Paris since the late 19th century, the Polish emigration colony in London with numerous organizations, galleries and magazines has drawn attention as an important element of Polish art and Polish artistic tradition. Particular attention should be paid to a group of studies devoted to works by Jewish artists or artists of Jewish origin from Poland.
The volume is divided into Introduction and 6 sections: (1) Polish–British Art Relations before 1945, (2) Contemporary British Art, (3) Polish Émigré Art in Great Britain after 1945, (4) Contemporary Polish–British Art Relations, (5) Irish Art, (6) British Art and the World. Thus, a certain image of British art of the 20th century is outlined, as seen from afar. The book is structured chronologically, with focus on selected issues. Subsequent parts present phenomena of British art, sometimes followed by the account of Polish reactions.
Pamiętnik Sztuk Pięknych: Sztuka Polska 1945-1979. Fine Arts Diary: Polish Art 1945-1970, 9/2015, pod red. J.W. Sienkiewicza i E. Toniak, Toruń 2015.
Pamiętnik Sztuk Pięknych ukazywał się jako półrocznik od 2001 do 2005 r. Pismo było poświęcone sztuce nowoczesnej i współczesnej. Po dziesięciu latach powracamy do publikowania „Pamiętnika Sztuk Pięknych” jako „nowej serii” ukazującej się w formie obszernych tomów, wydawanych jeden lub dwa razy do roku.
Na inicjujący „nową serię” tom Sztuka polska 1945–1970 składają się studia i szkice, których autorzy analizują wybrane zjawiska artystyczne z ciągle niedostatecznie rozpoznanego obszaru powojennej kultury wizualnej. Ukazują one w nowym świetle zjawiska artystyczne, a także problemy instytucji zarządzających polem sztuki.
Zamieszczone w tomie teksty prowadzą czytelnika od zagadnień roli sztuki i statusu artysty w okresie formowania się nowego paradygmatu ustrojowego w Polsce, poprzez analizy architektury nowoczesnej późnego modernizmu lat 50.–60. XX w. oraz rozważania o zmarginalizowanym po 1945 r. miejscu konstruktywizmu w powojennym pejzażu artystycznym, a jednocześnie o rekonfiguracji jego znaczeń wobec ówczesnych poetyk artystycznych, aż do rozpoznania geografii artystycznej twórców, tak chętnie kierujących swoje kroki do stolic Francji czy Wielkiej Brytanii.
Odrębnym problemem podejmowanym w tomie są kwestie polityczności. Dzięki przyjętej teoretycznej optyce sytuującej estetykę, politykę i etykę na jednym horyzoncie badawczym można zrozumieć np. poszczególne aspekty twórczości Andrzeja Wróblewskiego, traktowane jako różne realizacje jednego założenia. Inny aspekt polityczności odsłaniają badania zjawisk pozornie marginalnych, sytuujących się na przecięciu obszaru sztuki, historii społecznej i ekonomicznej.