IX Toruńskie Konfrontacje Archiwalne
Kopernikańskie przewroty w archiwistyce


Toruń, 7–8 grudnia 2023 r.


Problematyka spotkania


Obserwacja zwrotów w badaniach naukowych (nazywamy je zgodnie z kopernikańską tradycją przewrotami, a więc zwrotami radykalnymi) jest jednym z możliwych kluczy do odczytania i interpretacji przemian myśli naukowej. W roku kopernikańskim, w 550 lat od urodzin powszechnie znanego w świecie toruńczyka, proponujemy zastosowanie tego zabiegu w odniesieniu do archiwistyki.

Opis przewrotów dotyczy najpierw samych dziejów archiwów, bez których archiwistyka nie mogłaby się pojawić.

Zwrot od oralności do piśmienności przyniósł dokument jako obiekt materialny, a jednocześnie zapis informacji, którego już nie trzeba powierzać wyłącznie zawodnej pamięci. Zaufawszy pismu należało pójść krok dalej i znaleźć dla dokumentów bezpieczne schronienie. Pojawiły się archiwa.

W zeszłym stuleciu w myśleniu o archiwach dokonał się zwrot informacyjny. Postęp technologiczny, nowe nośniki informacji, którą należało stosunkowo często przenosić z nośnika na nośnik, doprowadził do konkluzji, że istotniejsze niż trwanie dokumentów w pierwotnej formie jest zachowanie informacji w nich zapisanej. To informacja ma wartość historyczną, nie jej nośnik.

Na naszych oczach dokonuje się zwrot afektywny. Coraz silniej odczuwamy, że w archiwaliach zapisana jest nie tylko informacja, ale też emocje. Emocje budzą się w kontakcie człowieka z archiwaliami. Zrozumienie tego skłania do zmian w wartościowaniu archiwalnym, gromadzeniu archiwaliów, ich opisie.

W odpowiedzi na stary dylemat co gromadzić, jakie zapisy informacji (dziś też emocji) warte są, by uznać je za archiwalia dzieje myśli archiwalnej zdają się zatoczyć koło. Mało refleksyjne, przednaukowe jeszcze, gromadzenie mnóstwa danych jednostkowych ustąpiło w XX wieku zasadzie przedkładania nad akta spraw jednostkowych materiałów syntetycznych i statystycznych. Była to odpowiedź na zalew masowej dokumentacji, której w całości zachować nie można było, a potencjał informacyjny w niej zawarty i tak nie był możliwy do efektywnego przetworzenia i naukowego wykorzystania.

Skazując jednak akta spraw jednostkowych na generalną zagładę pozbawiono zasoby archiwów atrakcyjności dla jednostek i całych grup społecznych. Jesteśmy świadkami dokonywania się wobec tego nowego zwrotu, od generaliów do specjaliów, od akt syntetycznych ku analitycznym. Archiwa instytucjonalne aktywizują się, podejmują działania dla zapewnienia zasobowi archiwalnemu różnorodności. Jednocześnie samorzutni archiwiści biorą sprawy archiwalne w swoje ręce. Rodzą się archiwa społeczne i rodzinne, z własnymi celami gromadzenia archiwaliów, ich opracowania i wykorzystania. Posiadanie wykształcenia profesjonalnego przestaje być potrzebne do tego, by czuć się archiwistą. Dokonuje się zwrot indygeniczny.

Dostrzegamy wreszcie przewrót cyfrowy w archiwach i archiwistyce, przy czym istotna wydaje nam się nie tyle zmiana technologiczna, co mentalna, widoczna najsilniej w zachowaniach informacyjnych użytkowników archiwów nowej generacji.

Powyżej wskazaliśmy na zwroty czy nawet przewroty, które wydają nam się szczególnie istotne. Jest to odczytanie subiektywne. Z jednej strony oczekujemy potwierdzenia i uszczegółowienia naszych intuicji, z drugiej ich zaprzeczenia lub uzupełnienia o zwroty, które nie zostały przez nas dostrzeżone lub należycie docenione.


Ciąg dalszy odezwy, czyli do pobrania plik pdf z tekstami abstraktów wystąpień: