Natura, Homines, Historia 2022
Andrzej Nienartowicz
Zmiany zasięgu lasów na wybranych obszarach Pomorza w XI-XXI wieku: przyczyny, zakres przeobrażeń i ich konsekwencje ekologiczne
Celem referatu jest zaprezentowanie zmian lesistości kilku obszarów o różnym sposobie zagospodarowania i intensywności użytkowania, a tym samym o odmiennym stopniu naturalności i antropopresji, a także o różnym statusie ochrony. Są to dawne i współczesne systemy przyrodniczo-społeczno-ekonomiczne różnej wielkości, jak osady śródleśne, posiadłości ziemskie, jednostki administracyjne (gmina, powiat) i gospodarcze (klucz zaborski w dobrach królewskich, pruskie i polskie nadleśnictwo) oraz obszary prawem chronione (park narodowy i krajobrazowy), zlokalizowane głównie w Borach Tucholskich i okolicach Torunia.
Przeobrażenia krajobrazu przedstawiona na seriach czasowych map historycznych i współczesnych wykonanych różnymi metodami kartograficznymi. Punktem odniesienia do porównań jest mapa zmian zasięgu lasów na Pomorzu w ostatnim tysiącleciu, wykonana przez prof. K. Ślaskiego (1951) na podstawie informacji o użytkowaniu terenu zawartych w źródłach pisanych, oraz mapa Schröttera-Engelhardta wykonana na przełomie XVIII i XIX w. na podstawie bezpośredniej eksploracji terenu (Zaborski, 1935). Wykorzystano też pruskie, niemieckie i polskie mapy topograficzne z różnych okresów, a także leśne mapy gospodarcze, geobotaniczne mapy siedlisk i zbiorowisk roślinnych i florystyczne mapy rozmieszczenia wybranych gatunków roślin, oraz zdjęcia lotnicze i satelitarne.
W przeprowadzonych analizach szczególną uwagę zwrócono na rolę jaką w kształtowaniu lesistości badanych terenów odegrały zaistniałe wydarzenia polityczne, zmiany ekonomiczne, technologiczne i społeczne, reformy prawodawstwa w zakresie ochrony przyrody, a także pogłębiające się zmiany klimatu, skutkujące wzrostem częstości występowania katastrof ekologicznych, jak wiatrołomy, pożary i gradacje szkodników.
Wizualizację zmian lesistości badanych obszarów na mapach wykonanych w technologii GIS wsparto wynikami obliczeń wskaźników stosowanych we współczesnej ekologii do porównań stopnia wykorzystania, racjonalności ekologicznej i stanu termodynamicznego ekosystemów kształtowanych i sterowanych przez człowieka, a rozpatrywanych w różnej skali przestrzennej i czasowej. Są to wskaźniki z zakresu ekologii krajobrazu, charakteryzujące strukturę przestrzenną i różnorodność gatunkową badanej przestrzeni, oraz indykatory z zakresu energetyki ekologicznej, wyznaczane głównie na podstawie analizy tzw. usług ekosystemowych (zwłaszcza oceny ilości drewna pozyskiwanego w celach budowlanych i energetycznych), szacowania emisji CO2 z podsystemów przyrodniczych i technicznych, akumulacji biomasy roślinnej i zawartego w niej węgla oraz oceny kapitału biofizycznego i kosztu negentropijnego na poziomie krajobrazu. Parametry te pozwalają określić zmianę stopnia racjonalności ekologicznej badanego systemu oraz zmianę zgodności jego funkcjonowania z zasadami zrównoważonego rozwoju pod wpływem zaistniałego spadku lesistości i dokonywanych zalesień.
Słowa kluczowe
-